EMDR bij verslaafde cliënten: opnieuw door de hel om trauma’s voorgoed op te ruimen

EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) is een vorm van traumabehandeling die in de media een bijna mythische status heeft aangenomen: door eenvoudigweg een vinger voor je ogen te volgen, kun je de vreselijkste gebeurtenissen eindelijk achter je laten. Zó simpel is het nu ook weer niet, legt regiebehandelaar Karen Gilijamse uit, EMDR vraagt om een zorgvuldige voorbereiding en de behandeling is zwaar: “Ik voel me soms een beul omdat ik mijn cliënten naar hun diepste en donkerste gedachten moet sturen, zonder hen te mogen troosten.” Maar wat dit de moeite waard maakt: EMDR is wonderbaarlijk effectief.

Karen: “Bij cliënten met een ernstige verslaving is er meestal meer aan de hand dan alleen de verslaving. Veel van onze cliënten hebben psychische problemen, en er kan ook sprake zijn van een genetische aanleg. Maar vaak is er ook sprake van hele nare ervaringen.”

Mishandeling en verwaarlozing

“Het is opvallend hoe vaak onze cliënten getraumatiseerd zijn. Cliënten zijn bijvoorbeeld vroeger mishandeld of misbruikt. Dat kan eenmalig geweest zijn – één verschrikkelijke gebeurtenis zoals een verkrachting – maar ook langdurig. Als je als kind stelselmatig werd verwaarloosd, kan elk incident op zichzelf niet zo intens zijn, maar opgeteld kan dit wel leiden tot een langdurig trauma.

Zo’n trauma kan een grote rol spelen bij het ontstaan of in stand houden van een verslaving. Als je niet om kunt gaan met die indringende, negatieve gevoelens en emoties, is het mogelijk dat je in middelengebruik vlucht om deze te verdoven. Maar natuurlijk gaan ze daardoor niet weg. EMDR kan dan een manier zijn om de traumatische herinneringen voorgoed op te ruimen.”

Ontregelend

“Het is niet zo dat we meteen een cliënt in een behandelkamer zetten en beginnen met EMDR. Sowieso moet de cliënt eerst stoppen met middelengebruik, omdat de behandeling anders niet werkt. En daarnaast vraagt EMDR om een goede voorbereiding. We maken dus eerst een zogenoemde casusconceptualisatie. We bekijken wat de klachten zijn, wat iemands sterke en zwakke kanten zijn en wat de risico’s zijn: is iemand eerder bijvoorbeeld suïcidaal geweest? Of zou het kunnen gebeuren dat iemand wraak gaat nemen op een vroegere dader? EMDR is heel ontregelend, daar moeten we wel rekening mee houden. Bij sommige cliënten passen we EMDR bijvoorbeeld alleen toe tijdens een opname.

Ook brengen we gedetailleerd de nare gebeurtenissen in iemands leven in kaart: zowel in tijd als in intensiteit. We bepalen dan wat de ‘targets’ van de EMDR zijn, dat zijn de beelden die de meeste emoties en spanning met zich meebrengen. Daarnaast beginnen we, voor de start van EMDR als het kan, en anders naast de EMDR, met het aanleren van andere manieren van ‘coping’. EMDR brengt een heleboel naar boven wat de cliënt altijd heeft vermeden. Als je je cliënt daar niet op voorbereidt, met een goed plan, dan is het risico op terugval in het middelengebruik heel groot. Zo is het goed om cliënten technieken aan te leren om zelf rustiger te worden, bij zichzelf te blijven. En ten slotte is ook de motivatie heel belangrijk. We passen alleen EMDR toe als de cliënt het zelf graag wil.”

Spanningsniveau van tien naar nul

“Na deze voorbereiding, waarover je in mediaberichten over EMDR zelden hoort, kunnen we starten met het EMDR-protocol. Ik ga met een cliënt in de behandelkamer zitten, en vraag hem of haar te denken aan een specifieke traumatische ervaring, een target. Tegelijk vraag ik de cliënt om met zijn ogen mijn vingers te volgen, die ik snel heen en weer beweeg. Na elke set van zo’n 30 seconden vraag ik wat er nu in hem of haar opkomt en hoe hoog het spanningsniveau nu is. Belangrijk is om daar niet verder op in te gaan, want dan kan de cliënt weer gaan vermijden. Dus we gaan onmiddellijk door. Bij enkelvoudige trauma’s kunnen één tot drie sessies al genoeg zijn om het spanningsniveau van tien helemaal naar nul te brengen. Het negatieve beeld roept dan geen enkele spanning meer op, wat natuurlijk niet betekent dat iemand er niet verdrietig om kan zijn. Maar het beeld dringt zich niet meer onverwachts op. Bij complexe en langdurige trauma’s in combinatie met een verslaving, zijn natuurlijk meer sessies nodig, als onderdeel van een bredere behandeling.”

Niet troosten

“Het klinkt allemaal heel eenvoudig, maar de praktijk is wel heftig. Je moet alleen een EMDR-behandeling volgen als je echt last hebt van die negatieve beelden en als je weet waar je aan begint. Je moet namelijk iets heel tegennatuurlijks doen en die beelden en emoties opzoeken die je juist het liefste vermijdt. Ook de therapeut moet veel doorzettingsvermogen hebben. Cliënten kunnen hele sterke fysieke sensaties krijgen, gespannenheid, paniek, misselijkheid, keihard huilen. En je mag hen als behandelaar niet troosten, want dan haal je hen weer weg uit de emotie, dat is nu juist niet de bedoeling. Je mag hen alleen aanmoedigen om door te gaan, zeggen dat ze het goed doen.

Gelukkig merk je vrij snel of EMDR effect heeft. Vaak neemt de spanning na één sessie al af, dat helpt cliënten ook om het vol te houden. Als je het goed voorbereidt en goed uitvoert, als je net zo lang doorgaat tot de spanning die het beeld oproept helemaal nul is, is EMDR zeer effectief. De spanning is weg, het negatieve beeld is waziger, minder indringend. En dat effect is ook voor altijd. Wel kan het, bij complexe of langdurige trauma’s, gebeuren dat cliënten zich pas na verloop van tijd gebeurtenissen herinneren die ze vergeten waren. Maar de traumatische herinnering die effectief is behandeld, die wordt niet opnieuw traumatisch. Dat ruimt dus lekker op.”

Het wordt nooit meer zo erg als het toen was

“De effectiviteit van EMDR is al vele malen wetenschappelijk bewezen, maar het blijft bijzonder. Lang was niet bekend waaróm het precies werkte, inmiddels is dat veel duidelijker geworden. De meeste nare gebeurtenissen die mensen mee maken, krijgen na verloop van tijd hun plaats. De emoties, bijvoorbeeld bij rouw, worden in de loop van de tijd minder sterk. De herinneringen worden een deel van wie je bent. Natuurlijk kunnen ze nog steeds emoties oproepen, maar je wordt er niet meer voortdurend door overvallen. Bij een traumatische gebeurtenis wordt de herinnering soms niet goed verwerkt. Hij wordt niet op de juiste manier opgeslagen, maar blijft het werkgeheugen belasten. Daardoor kunnen mensen met een posttraumatische stressstoornis ook niet goed nieuwe informatie opnemen. Door de gebeurtenis met EMDR opnieuw te bekijken, terwijl je ondertussen het werkgeheugen afleidt met bepaalde prikkels, kan die herinnering opnieuw worden verwerkt. Je doet dat vanuit het nu, vanuit wie je nu bent, je gaat je niet opnieuw verplaatsen in die tijd. Ook dat is een deel van de herevaluatie van die gebeurtenis. Dat is ook een troost voor cliënten: hoe heftig de EMDR ook is, het ergste is al gebeurd. Het is zwaar, maar het wordt nooit meer zo zwaar als het toen was.”