Schieten op je eigen pijn: hoe virtual reality kan helpen bij aanhoudende pijn en medicijnverslaving

Zo hebben we het geleerd: je pakt een heet bakblik vast, er gaat een signaal van de zenuwen in je hand naar je hersenen, je hersenen geven het signaal “pijn!” en sturen die waarschuwing terug – plus het commando om het blik los te laten. Maar het pijnsysteem zit veel complexer in elkaar. En voor complexe systemen geldt dat ze vreselijk in de war kunnen raken. Chronische pijn kan dan het gevolg zijn, en de zware pijnstilling die mensen dan langdurig nemen – en waar ze van afhankelijk raken – brengt het systeem alleen maar verder in de war. Bij NK hebben we een programma waarbij zowel de medicijnverslaving als de chronische pijn wordt aangepakt. En dat doen we onder meer met virtual reality, waarbij cliënten in hun “eigen” zenuwstelsel de pijn te lijf gaan.

Eerst nog even over pijn. Zelfs uit het simpele voorbeeld van het hete bakblik wordt al duidelijk hoe belangrijk pijn is. Als je rustig zou doorgaan met het hanteren van gloeiend heet keukengerei, krijg je onherstelbare schade aan je lichaam. Maar het zou niet zo’n efficiënt systeem zijn als je de volgende keer wéér zonder ovenhandschoenen te werk ging. Dus die pijn wordt in je geheugen gekoppeld aan die situatie. Nuttig! Maar nu zit je nog met een grote blaar, die natuurlijk ook lekker open is gegaan. Je hebt er een pleister op gedaan, en iedere keer dat je die pleister moet vervangen, zit het wondkussen vastgeplakt in die rauwe, open huid. Dat moet je dus lostrekken. Grote kans dat uw gezicht al vertrekt nu u die zin leest… Wat denkt u, zou de pijn minder of erger worden naarmate u vaker die pleister los moet trekken…? Erger natuurlijk! Het pijnsysteem wordt beïnvloed door eerdere ervaringen en door verwachtingen. Het pijnsysteem waarschuwt namelijk voor gevaar, en alle informatie over het mogelijke gevaar wordt meegenomen.

Loeiend alarm

Bij chronische pijn – pijn die langer dan drie maanden aanhoudt – doet het pijnsysteem eigenlijk ‘te goed’ zijn werk. Het systeem koppelt veel te veel informatie aan elkaar en waarschuwt op te veel prikkels op een te heftige manier. Niet alleen op externe zintuiglijke prikkels, maar ook op allerlei (nieuwe) situaties die met de pijn worden geassocieerd en ook op bijvoorbeeld stress en andere lichamelijke gewaarwordingen. Het pijnsysteem wil het lichaam koste wat kost waarschuwen voor al het gevaar, en het alarm loeit voortdurend. Als dan zware pijnstillers worden gebruikt, wordt het uiteindelijk nog erger. Want het systeem wil waarschuwen maar wordt geblokkeerd, dus gaat dan alleen nog maar harder “schreeuwen”. Ondertussen ga je steeds minder bewegen of belast je andere spieren, waardoor de pijn nog erger wordt. En het systeem nóg meer prikkels gaat koppelen aan pijn. Een vicieuze cirkel die heel voorzichtig doorbroken moet worden.

Schieten op je eigen pijn

Katinka Damen, psycholoog en projectleider aanhoudende pijn en medicijnverslaving: “Cliënten die bij ons in behandeling komen, leren eerst en vooral dat pijn niet zozeer waarschuwt voor schade, maar voor gevaar. Die kennis leren ze in groepssessies, met tekst en beeld, maar we hebben sinds kort ook nog een heel andere manier van leren: virtual reality. Met het programma van Reducept maken de cliënten een reis door hun ‘eigen’ zenuwstelsel. Dat voelt heel erg echt! Daar zien ze voor zich hoe pijn precies werkt, maar vervolgens kunnen ze de pijn ook echt te lijf. Ze kunnen naar de plek toe die pijn doet, en daar vervolgens op schieten. En dit helpt bij het verminderen van de pijn!”

Matthijs Elderman, die als psycholoog cliënten bij de virtuele sessies begeleidt: “Volgens de gegevens van Reducept die dit hebben onderzocht bij 18.000 sessies, ervaart 78% van de cliënten een verbetering van de klachten. Ze hebben uiteindelijk meer grip op de pijn en minder pijnmedicatie nodig. We gaan dit ook zelf onderzoeken bij onze eigen cliënten, maar dit programma lijkt dus behoorlijk effectief.”

Lading loskoppelen

Hoe kan dit, als de virtuele omgeving niet echt is? Katinka: “Je kunt het een beetje vergelijken met EMDR. De hersenen kunnen niet goed twee dingen tegelijk doen. Bij EMDR herbeleef je een herinnering terwijl je ogen steeds van links naar rechts gaan. Dit zorgt ervoor – heel simpel gezegd – dat de emotionele lading wordt losgekoppeld van de herinnering. Zo werkt het ook in de virtuele omgeving. Je vermijdt de pijn niet, maar gaat er – bijna letterlijk – naar toe. Je focust je aandacht erop. Maar terwijl je dat doet, word je ondertussen wel afgeleid door visuele prikkels en een opdracht die je uit moet voeren. De hersenen kunnen dan niet hun volle aandacht bij de pijn houden, waardoor die pijn een beetje minder wordt.”

Matthijs: “Je moet bijvoorbeeld in de virtuele omgeving met gedoseerde aandacht een bal volgen om zo signalen van het zenuwstelsel te normaliseren. Bij een andere oefening moet je een patroon van hersenverbindingen onthouden en deze herhalen. De spelletjes hebben een educatieve waarde – ze laten heel beeldend zien wat we eerder hebben uitgelegd – maar leiden je ook af en laten je op een andere manier focussen. Je bent niet meer de pijn aan het vermijden, maar geeft er ruimte aan, terwijl je er een meer neutrale lading aan koppelt. Dat je hersenen druk bezig zijn, merk je doordat het behoorlijk vermoeiend is. Twintig of dertig minuten per sessie is echt wel het maximum.”

Herprogrammeren

Natuurlijk is dit geen wondermiddel, maar het is wel een mooie aanvulling op de behandeling. Katinka: “Het verminderen van chronische pijn en het afbouwen van pijnmedicatie moet je sowieso zien als een proces met heel kleine stapjes. De pijn is echt, en het laatste wat je wil is het pijnsysteem nog gevoeliger maken! Doorbijten en door de pijn heen gaan, is dus niet wat we willen. We gaan heel erg langzaam het pijnsysteem herprogrammeren en minder gevoelig maken. Dat doen we voor een deel heel bewust, door geleidelijk oefeningen uit te breiden. Van alleen maar dénken aan een handeling die pijn doet, tot een deel van die handeling doen, tot uiteindelijk de hele handeling. Ondertussen bouwen we dan langzaam de medicatie af, zodat het pijnsysteem kan leren om zélf weer de pijn te dempen. Maar de virtual reality is zo’n mooie aanvulling omdat het juist een heel onbewuste manier van herprogrammeren is. Zo laten we samen geleidelijk de pijn verminderen, zodat het pijnsysteem weer de ‘gezonde’ functie krijgt die het hoort te hebben!”

Van “Je moet er maar mee leren leven’ naar actief werken aan je eigen herstel

Matthijs: “Je pakt de pijn meer spelenderwijs, wat luchtiger aan. Bijna alle cliënten staan open voor deze therapie. In het begin is het natuurlijk best even wennen, zo’n VR-bril en dan een reis door je eigen zenuwstelsel. Sommige cliënten vinden het niks, maar de cliënten die doorgaan, gaan er al snel helemaal in op. We zijn nog niet zo lang bezig, want corona gooide ook hier roet in het eten, maar sommige cliënten geven nu al aan dat ze na een sessie bijvoorbeeld makkelijker en met minder pijn naar de auto lopen. En ook ervaren cliënten het als heel prettig dat ze zelf iets kunnen doen. Heel vaak hebben deze mensen te horen gekregen: ‘Je moet er maar mee leren leven’. Dat ze nu actief kunnen werken aan hun eigen herstel, is heel erg motiverend!”