Vijf drugs die zijn begonnen als medicijn: over wondermiddelen, overlopers en ‘double agents’ 

Het is niet zo heel raar dat veel genotmiddelen ooit zijn begonnen als medicijn. Het woord ‘drug’ kan in het Engels zelfs gewoon ‘medicijn’ betekenen. Medicijnen zijn per definitie bedoeld om invloed te hebben op je lichaam of je hersenen. Soms om genezing te bevorderen, zoals ontstekingsremmers of antibiotica, soms om je te verdoven of je beter te laten voelen. Met name die laatste groep middelen maken makkelijk de overstap van medicijn naar genotmiddel. Maar andersom komt het ook voor, zoals cannabis, dat ook medicinaal wordt ingezet tegen spierkramp, misselijkheid of zenuwpijn. In dit artikel vijf bekende en minder bekende genotmiddelen die ooit begonnen als medicijn. Wist u bijvoorbeeld dat tabak vroeger werd gezien als geneesmiddel tegen nota bene… kanker?

Tabak

Dat tabak in indianenstammen een religieuze functie had, weten veel mensen wel. Maar tabak werd vooral ook gezien als geneesmiddel. Als pijnstiller bij kiespijn, bij vermoeidheid, tegen verkoudheid, reuma, huidkwalen en tegengif bij slangenbeten: tabak werd gezien als middel met vele geneeskrachtige eigenschappen. Toen tabak aan zijn zegetocht over Europa begon, werd het gebruik lange tijd gestimuleerd vanwege de vermeende ‘geneeskrachtige’ eigenschappen. In de zestiende eeuw pleitte de Spaanse arts Monardes ervoor dat niet alleen zieken maar ook gezonde mensen dit “heilige kruid” moesten gebruiken. Het zou helpen tegen een enorm aantal ziektes en aandoeningen, waaronder – ironisch genoeg – kanker. Een andere voorstander was de Franse ambassadeur Jean Nicot. En raad eens welke stof in tabak naar deze ambassadeur is vernoemd… De zogenaamde geneeskrachtige eigenschappen werden steeds minder belangrijk, terwijl het belang van tabak als genotmiddel toenam. Al in de zeventiende eeuw was tabak zo populair dat het zelfs als betaalmiddel werd gebruikt. Pas eeuwen later werd bekend hoe buitengewoon schadelijk tabak eigenlijk was. De lijst met aandoeningen waarvan we weten dat roken die veroorzaakt of verergert, groeit nog steeds en elk jaar sterven wereldwijd zeven miljoen mensen door de gevolgen van roken. De val van wondermiddel naar extreem schadelijk genotmiddel had niet dieper kunnen zijn.

Heroïne

Al duizenden jaren voor Christus was opium al bekend als slaap- en genotmiddel, maar pas in de zestiende eeuw werd het in Europa geïntroduceerd als het ‘geneesmiddel’ laudanum – een drankje van opium en alcohol. Het werd zelfs aan kinderen gegeven als slaapmiddel of pijnstiller. In 1803 werd ontdekt hoe uit opium morfine kon worden gemaakt, dat eveneens gebruikt werd tegen slapeloosheid, pijn én… verslaving aan laudanum. In 1898 werd uit morfine heroïne gedestilleerd: een middel dat nóg krachtiger was en werd ingezet tegen onder meer morfineverslaving, wat uiteraard leidde tot heroïneverslaving… Hoewel opiaten al millennia gebruikt worden als roesmiddel, werd heroïne pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw een maatschappelijk probleem in Nederland. Heroïne kreeg, door de verloedering van heroïneverslaafden een zeer slecht imago, de populariteit onder jongeren kelderde en tegenwoordig komen er bijna geen nieuwe gebruikers meer bij. Maar opiaten zoals morfine spelen nog altijd een onmisbare functie in de medische zorg, bijvoorbeeld bij hevige pijn. Ook in de verslavingszorg spelen ze een rol, als methadon en medische heroïne om het welzijn en de levensomstandigheden van chronische (heroïne)verslaafden sterk te verbeteren.

Cocaïne

Hoewel duizenden jaren geleden al op cocabladeren werd gekauwd voor extra energie, werd cocaïne pas eind negentiende eeuw populair in Europa en de Verenigde Staten. Freud, zelf een cocaïnegebruiker, zag het als therapeutisch en medisch wondermiddel. In de Verenigde Staten werd cocaïne zo populair dat het zonder recept als zalfjes, poeders en tabletten te koop was. Cocaïne werd gebruikt tegen tal van aandoeningen en ziektes (van vermoeidheid tot migraine tot kiespijn) en ook in operatiekamers gebruikt als verdovingsmiddel en om bloedingen te stelpen. En… cocaïne werd van 1886 tot 1903 ook gebruikt in het oorspronkelijke recept voor Coca Cola, waardoor deze frisdrank razend populair werd. Al aan het begin van de twintigste eeuw werd snel duidelijk hoe verslavend cocaïne is, en werd het een illegale drug. Helemaal verdwenen uit de medische hoek is het niet: cocaïne wordt door sommige KNO-artsen nog altijd gebruikt als lokaal verdovingsmiddel.

Ketamine

In tegenstelling tot de duizenden jaren geschiedenis van opiaten en cocabladeren, is ketamine pas in de jaren zestig van de vorige eeuw uitgevonden. Ketamine werd – en wordt nog steeds – gebruikt als narcosemiddel bij zowel mensen als dieren. Ook daar zorgt ketamine overigens vaak voor hallucinaties, die dan weer worden behandeld met benzodiazepines (die overigens óók verslavend zijn). Als drug speelt ketamine vergeleken met andere middelen een kleine rol, maar ketamine lijkt wel steeds populairder te worden in het uitgaansleven. Maar ook de medische wetenschap is nog niet klaar met het verkennen van de toepassingen van ketamine: het wordt gezien als veelbelovend middel bij depressies die niet reageren op reguliere medicijnen. (Let op: ga hier niet zelf mee experimenteren!)

GHB

Het is moeilijk te geloven dat GHB, dat wordt nagemaakt van onder meer velgenreiniger en gootsteenontstopper, van nature in het lichaam voorkomt, maar het is toch echt zo. Zij het in zeer kleine hoeveelheden. GHB werd dan ook in eerste instantie niet uitgevonden, maar in 1960 uit dierlijke weefsels geïsoleerd door de Franse onderzoeker Laborit. Kort daarna werd het ook chemisch nagemaakt. GHB werd aanvankelijk gebruikt als slaapmiddel en narcosemiddel, maar nooit op grote schaal vanwege de gevaarlijke bijwerkingen (zoals het onderdrukken van de ademhaling). Vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw wordt GHB als drug gebruikt. Hoewel het aandeel GHB, vergeleken met bijvoorbeeld cocaïne, cannabis en xtc, klein is, zijn de negatieve gevolgen op individueel en maatschappelijk niveau – vooral in een aantal gemeentes in onder andere West-Brabant – zeer groot. Bovendien is het verschil tussen een werkzame dosis en een overdosis zo klein, dat GHB in het gebruik erg gevaarlijk is en soms zelfs fataal. Maar zelfs dit middel kent ook nog een medische toepassing: GHB is nog altijd een medicijn bij narcolepsie.

Te mooi om waar te zijn?

Er is bijna geen drug te vinden die niet is begonnen als medicijn, een medische toepassing heeft gehad of nu nog een medische toepassing kent. De wereld van de drugs is vol overlopers en ‘double agents’ die zowel voor de ‘goeie’ als de ‘slechte’ kant werken. Ook veel legale middelen, zoals sterke pijnstillers en slaap- en kalmeringsmiddelen, kunnen verslavend zijn. De medische wetenschap heeft in de loop van de eeuwen ongelooflijk veel levens gered, maar als ‘bijwerking’ ook een aantal zeer kwalijke middelen geproduceerd. Eén les die we wel uit de geschiedenis kunnen trekken: wees op je hoede als iets als wondermiddel wordt gepresenteerd. Als iets te mooi is om waar te zijn, is het meestal ook niet waar…